Stemming 16-7-2023: Op weg naar 22 november

De peiling die volgt op het vallen van het kabinet Rutte IV, biedt een eerste indruk van wat we op 22 november kunnen verwachten bij de verkiezingen. Op vrijdag 14 juli hebben we via Peil.nl meer dan 10.000 personen ondervraagd. Deze informatie is echter nog beperkt in zijn voorspellende waarde voor de uitslag van 22 november a.s. omwille van volgende redenen:

1. Het is nog onduidelijk of Pieter Omtzigt aan de verkiezingen deelneemt en wie de lijsttrekkers zullen zijn voor partijen als PvdA/GroenLinks, D66 en het CDA.
2. Er moet nog een verkiezingscampagne plaatsvinden. Uit ervaring blijkt dat veel kiezers tijdens de campagneperiode nog van mening veranderen. Gezien het aantal nieuwe partijleiders en de zekerheid van een nieuwe premier, zal dit effect wellicht nog sterker zijn dan voorheen.

We willen op twee manieren inzicht geven in de huidige electorale machtsverdeling en de mogelijke impact van de voorkeur voor de volgende premier.

• Naast de peiling over politieke voorkeur hebben we ook enkele hypothetische vragen gesteld, zoals “Wat als Pieter Omtzigt met een eigen lijst meedoet?” of “Wat als Frans Timmermans de lijsttrekker wordt van PvdA/GroenLinks…?”
• We hebben een lijst van potentiële premiers voorgelegd, waarbij we de respondenten hebben gevraagd of ze positief of negatief zouden reageren als de betreffende persoon de volgende premier van Nederland wordt.

Huidige zetelverdeling

Allereerst hebben we onze gewoonlijke vraag gesteld wat men zou stemmen als er nu Tweede Kamerverkiezingen zouden zijn. Daarbij kan de ondervraagde zelf inschattingen maken van de huidige situatie van de partij en de keuze van de lijsttrekker.  Dit is de uitslag met de peiling van 2 weken geleden als referentiekader. Drie lijsten staan nu gelijk op 25 zetels. Het grote verschil met twee weken geleden is dat de VVD 5 zetels is gestegen. Dat is het netto-effect van de breuk in het kabinet en de aankondiging van een  nieuwe lijsttrekker Dilan Yeşilgöz. De combinatie PvdA/GroenLinks levert, althans nu, geen extra winst op. BBB staat nu op 25 zetels. Dat is circa 3% minder dan gehaald is bij PS2023.

Het verlies is met name gegaan in de richting van de PVV en de VVD (in de laatste paar dagen). Dezelfde vraag is gesteld, maar dan inclusief Pieter Omtzigt als die met een eigen lijst aan de verkiezingen zou deelnemen. Het resultaat is duidelijk, dan heeft lijst Pieter Omtzigt de grootste aanhang:

Via deze grafiek is goed te zien het enorme verschil als Pieter Omtzigt wel of niet deelneemt aan de verkiezingen.

Uit de tabel is goed op te maken waar de 29 zetels voor Pieter Omtzigt vandaan komen. 10 zetels gaan er af bij BBB en 3 zetels bij PVV en PvdA/GL. Bij de overige partijen zijn het er minder. Maar wel is het zo dat per saldo er vervolgens 10 partijen zijn met 5 of minder zetels, inclusief het CDA en de SP. Die 10 partijen hebben bij elkaar 34 zetels. Goed is ook te zien dat BBB dan wegzakt naar de vierde plaats, nog maar enkele zetels groter dan de PVV.

Lijsttrekkers alternatieven

Bij meerdere partijen is het nog onzeker wie de lijsttrekker wordt. Voor de voornaamste partijen hebben we in onze peiling geprobeerd te bepalen welk effect de keuze van een bepaalde lijsttrekker op de electorale positie van de desbetreffende partij zou kunnen hebben.

We hebben verschillende namen voorgelegd, maar constateerden dat het, op één uitzondering na, weinig verschil maakt. Alleen wanneer we de naam van Frans Timmermans als lijsttrekker voor PvdA/GroenLinks voorlegden, zagen we een toename van drie zetels. Deze winst lijkt ten koste te gaan van D66, PvdD en SP. Echter, bij Marjolein Moorman merkten we geen verschuiving, hetgeen waarschijnlijk gerelateerd is aan haar relatieve onbekendheid op nationaal niveau. Wanneer we Jesse Klaver voorstellen als lijsttrekker van PvdA/GroenLinks, of Rob Jetten en Kajsa Ollongren bij D66, zien we nauwelijks enige verandering in de electorale positie van deze partijen. Daarom tonen we alleen de tabel voor Frans Timmermans als potentiële lijsttrekker van PvdA/GroenLinks, met daaraan toegevoegd het hypothetische scenario dat Pieter Omtzigt met een eigen lijst aan de verkiezingen deelneemt. In dat laatste geval zou PvdA/GroenLinks één zetel minder verliezen aan Pieter Omtzigt.

De sleutelvraag: de premierskeuze

Bij alle vier de huidige regeringspartijen komt er een nieuwe lijsttrekker. Dit scenario zou ook van toepassing kunnen zijn bij PvdA/GroenLinks, afgezien nog van de vraag wat Pieter Omtzigt zal doen. Dit geeft een volledig nieuwe dynamiek aan de verkiezingscampagne. Met zoveel nieuwe gezichten kan het “New Kid on the Block” -effect de kiezer overweldigen.

Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen speelt voor veel kiezers de vraag “wie wil ik als premier” een belangrijke rol bij hun stemkeuze. Niet dat dit leidt tot een electorale verschuiving naar de andere kant van het politieke spectrum, maar een sterke premierskandidaat heeft kan een grote impact  hebben bij de Tweede Kamerverkiezingen. We zagen dit in 2012, toen Emile Roemer, die aan het begin van de campagne aanzienlijk voorliep op zijn concurrenten, na een zwak eerste debat het onderspit dolf tegen Diederik Samsom, die de grote uitdager werd van premier Rutte.

Het feit dat er nu geen zittende premier meedoet aan de verkiezingen voegt weer een nieuwe laag van dynamiek toe. Daarnaast kan er ook een situatie ontstaan – en niet alleen bij één partij – waarin de premierskandidaat van een partij verschilt van de lijsttrekker.

Om een indruk te krijgen van het mogelijke electorale effect van bepaalde kandidaten, hebben we 13 namen voorgelegd aan de respondenten. Ze konden aangeven of ze positief of negatief zouden reageren als die persoon na de verkiezingen onze premier zou worden. Hier volgt een overzicht van het percentage Nederlanders dat positief zou reageren:

De hoge score van Dilan Yeşilgöz laat wel zien hoe in korte tijd de scores kunnen veranderen. Zij werd niet gemeten bij eerdere onderzoeken voor mogelijke premiers, maar ik ben er zeker van dat als deze vraag vier weken geleden was gesteld haar score niet boven de 20% was uitgekomen. Via een naam te kiezen in de onderstaande grafiek kunt u zelf zien hoe kiezers van de verschillende partijen reageren op de mogelijke premierkandidaten. De cijfers zijn afgezet naar de huidige partijkeuze (zonder deelname van Pieter Omtzigt aan de verkiezingen).

Tijdens een verkiezingscampagne met veel nieuwe gezichten als lijsttrekker kunnen de cijfers nog fors veranderen.

Ten slotte: de regeringscoalitie

Zoals aan het begin al vastgesteld is, zullen de keuze van Omtzigt en de campagne tussen de lijsttrekkers (en eventuele premierkandidaten?) nog veel veranderingen kunnen teweegbrengen. Echter, er is nog een aspect dat een belangrijke rol kan spelen in de uitkomst van de verkiezingen: welke regering na de verkiezingen gevormd zal worden.

Alle bovenstaande resultaten suggereren dat bij elke meerderheidsregering de VVD betrokken zal moeten zijn, ongeacht of de partij nu 23 of 38 zetels behaalt. Tegelijkertijd lijkt het erop dat PvdA/GroenLinks de grootste partij kan worden (vooral als Aboutaleb als mogelijke premierkandidaat meedoet). Maar om dan te kunnen regeren moet die partij samen gaan werken met de VVD. En vermoedelijk moet er dan nog een partij bij komen (D66 of CDA). De vraag is echter of de VVD deel wil uitmaken van een dergelijke coalitie. Of nog anders gesteld: willen de potentiële kiezers van de VVD dat wel?

Als Pieter Omtzigt meedoet aan de verkiezingen, zou zijn partij samen met VVD en BBB al dicht bij de 65 tot 70 zetels kunnen komen. Maar zelfs zonder een deelnemende Pieter Omtzigt zou een combinatie van de VVD met partijen rechts van hen meer in lijn liggen met de wensen van de VVD-kiezers.

Dit heeft ook belangrijke gevolgen voor de campagne. Als de VVD geen uitspraak doet over mogelijke samenwerking met PvdA/GroenLinks in een coalitie, is de kans groter dat potentiële VVD-kiezers voor een partij rechts van de VVD kiezen. Dit kan op zijn beurt de verkiezingen weer een eigen dynamiek geven.

Dit alles staat nog los van de thema’s die tijdens de campagne een rol zullen spelen, waarbij de actualiteit van half november ook een aanzienlijke invloed kan hebben. Daar zal ik volgende week dieper op ingaan.

Het is fascinerend om te zien hoeveel onzekerheid er bestaat met betrekking tot de verkiezingen van 22 november en daarna. Tegelijkertijd zijn er duidelijke grenzen waarbinnen deze verschuivingen zullen plaatsvinden, met alle gevolgen van dien.