Amper verschuivingen

De verschuivingen van vorige week hebben zich deze week niet verder doorgezet. Bij de analyse van de overgangentabellen waren slechts deze wijzigingen te zien:

• PvdD slaagde er beter in haar kiezers (weer) aan zich te binden. Dat is een correctie op de daling van de vorige weken.
• BIJ1 trekt meer GroenLinks-kiezers aan, waardoor het op 1 zetel komt.
• Het (kleine) verlies van GroenLinks kiezers werd ruim goed gemaakt doordat meer PvdA-kiezers nu aangeven PvdA/GroenLinks te stemmen.
• Het CDA zakt nog wat verder weg.
• NSC daalt 1, met name doordat de restzetelberekening wat ongunstiger uitvalt dan vorige week.

Dit leidt tot deze uitslag:

Hoewel we in de afgelopen 2 jaar grote electorale verschuivingen hebben gezien, de beperkte verschuivingen van de laatste weken de indruk dat de volgende 18 dagen geen grote veranderingen meer zich zullen voltrekken.

De analyse van de stemvoorkeur naar de plaatsing “rechts-links” geeft daarbij een indruk van de mate van stevigheid van de positie van de verschillende partijen.

De links-rechts verdeling

Zoals vorige week al beschreven is zijn er grote verschillen in de plaatsing op de links-rechts schaal van de kiezers van de afzonderlijke partijen. Tegelijkertijd laat dat ook zien of en waar nog de ruimte is voor winst van de afzonderlijke partijen.

Op dit moment plaatst van alle kiezers 29% zich links van het midden, 49% zich rechts van het midden en 22% zich in het midden. 15 jaar geleden was dat nog 35% links, 41% rechts en 24% in het midden.  En louter afgaand op de Tweede Kamerverkiezingen in 1998 kan vastgesteld worden dat toen de omvang van degenen die zich links van het midden beschouwden wel groter was dan de groep rechts van het midden.

Als we bekijken wat op dit moment de stemkeuzes zijn in relatie tot deze links-rechts schaal dan geeft dat een goede indruk van de electorale potenties, die de partijen hebben.

Deze tabel moet dus verticaal gelezen worden. 60% van de mensen die zichzelf “links” op de schaal plaatsen zeggen PvdA/GroenLinks te stemmen. Bij de kiezers die zich in het midden plaatsen scoort deze combinatie nog maar 3%.

De PVV is de grootste partij bij de kiezers die zichzelf “rechts” noemen (32%).

NSC scoort het hoogst bij de kiezers die zich in het midden plaatsen, maar ook nog vrij hoog bij de groepen die zich gematigd links of rechts noemen. De VVD is de grootste partij bij de kiezers die zich “vrij rechts” noemen.

De verschuivingen op langer termijn

Aan de kiezers hebben we gevraagd op welke partij men het meest had gestemd bij de afgelopen 5 Tweede Kamerverkiezingen. Om vervolgens de huidige keuze af te zetten naar de “vaste”partij uit de periode 2006-2021. Die tabel laat goed zien wat zich bij de partijen heeft afgespeeld.

Ook deze tabel moet verticaal afgelezen worden. Van degenen die de afgelopen 5 keer het meest op GroenLinks heeft gestemd geeft 58% aan nu de combinatie PvdA/GroenLinks te stemmen. Bij de PvdA-kiezers uit die periode is dat 68%.

De tabel laat ook goed zien waar de “nieuwe” partijen NSC en BBB hun kiezers vandaan halen. Bij elkaar opgeteld kiest nu 57% van de “vaste” CDA-kiezers nu NSC of BBB. Bij de SP is dat 39%. Maar ook bij de PvdA zien we dat 20% van de “vaste” PvdA-kiezers nu die twee partijen stemmen.

24% van de kiezers die bij de afgelopen 5 verkiezingen het meest op de VVD had gestemd, stemt nu NSC of BBB. En nog maar 57% VVD.

Met 20% scoort de PVV nog relatief gunstig. Bij de Provinciale Statenverkiezingen had deze partij beduidend meer “last”van de BBB dan nu.

Van alle partijen zien we bij het CDA het laagste aantal “trouwe” kiezers: 24%.

Het feit dat NSC op dit moment er het best in slaagt kiezers weg te halen bij de andere partijen en dat dit zowel rechts als links van het midden is, lijkt zowel de kracht als de mogelijke zwakte van de electorale positie van die partij te zijn. Die partij kan erin slagen nog duidelijk kiezer aan te trekken, maar loopt ook risico kiezers de ene of de andere richting kwijt te raken. Maar dat zal alleen gebeuren bij hele bijzondere gebeurtenissen vlak voor de verkiezingsdag of een grote fout van de zijde van Omtzigt.

Het zich niet expliciet uitspreken over zijn positie t.a.v. de premierskeuze lijkt mij niet de reden te zijn waarom potentiële NSC-kiezers zich in groten getale laten afschrikken van een keuze voor NSC.

Ook deze week zien we amper verschuivingen in de electorale verhoudingen. Kiezers spreken vrijwel dezelfde voorkeuren uit als ze deden voordat het geweld in Israël/Gaza losbarstte.

Maar, met precies één maand te gaan is de grote vraag, of zich nog forse electorale bewegingen zullen voordoen en hoe die dan gaan verlopen. Daar geeft het onderzoek wel wat aanwijzingen voor.

Dit is de uitslag van deze week:

80% van de kiezers geeft één of meer andere partijen nog een kans op een stem. Maar daar zijn wel een aantal belangrijke kanttekeningen bij te maken:

• De meeste kiezers geven hun eerstgenoemde partij een duidelijk grotere kans op hun stem dan de andere partijen, die men noemt.
• Veranderingen van voorkeur blijven meestal binnen bepaalde grenzen. Een kiezer van PVV zal niet naar PvdA/GroenLinks overstappen en andersom ook niet.
• Een deel van de bewegingen kunnen tegen elkaar weggestreept worden.

Premiersvoorkeur

Bij de meeste Tweede Kamerverkiezingen speelt de premierskeuze een belangrijke rol. Maar omdat voor het eerst sinds 2002 geen zittende premier meedoet aan de Tweede Kamerverkiezing speelt het bij deze verkiezingen een wat andere rol dan doorgaans.

Toch kan via de reacties op de premierskandidaten ook een beeld gegeven worden van welke electorale bewegingen er in de komende maand nog kunnen plaatsvinden. Om dat te laten zien is voor ieder van de 5 “premierskandidaten” van de grootste 5 partijen gevraagd hoe men het beoordeelt als die persoon na de verkiezingen de premier zou gaan worden. De uitslagen zijn opmerkelijk.

Allereerst de totaalcijfers voor de 5 kandidaten:

Omtzigt geeft duidelijk de meest positieve reacties, gevolgd door Yeşilgöz. De scores van de overige drie lijken sterk op elkaar. Timmermans als premier levert ongeveer dezelfde reacties op als Wilders als premier. Dat zal voor veel mensen verrassend zijn, maar dan heeft men niet door hoezeer het electoraat de laatste 15 jaar veranderd is. Het aandeel kiezers rechts van het middens is duidelijk gestegen ten koste van de kiezers links van het midden. Keijzer, doet het niet beter dan Wilders of Timmermans. Alleen de score van “neutraal” is voor haar wat hoger.

Door de scores per kandidaat te laten zien in relatie tot de huidige stemkeuze is er een goed inzicht te geven van de marges waarbinnen de kandidaten en de partijen opereren. Belangrijk is daarbij vooral naar de negatieve scores te kijken. Want dat zullen mensen zijn, die – wat er ook gebeurt – vrijwel zeker niet toch gaan kiezen voor de partij van die kandidaat.

In deze grafieken zijn – voor de overzichtelijkheid – alleen de partijen meegenomen die 4 of meer zetels halen in de huidige peiling.

Eerst de scores van degene die het hoogst staat: Omtzigt. Slechts 26% van de Nederlanders zouden negatief reageren als hij premier wordt. Alleen bij kiezers van D66, FVD en Volt reageert meer dan 40% negatief,

Op nummer 2 staat Yeşilgöz. 42% zou negatief reageren als zij premier wordt. De negatieve scores komen vooral van kiezers links van het midden. Meer dan 50% scoren huidige kiezers van D66, Volt, SP, PvdD, PvdA/Groen Links en FVD.

De grafieken van Timmermans en Wilders zijn haast elkaars tegenpolen. Rond de 60% zou negatief reageren, maar de kiezers komen van heel andere partijen. Dit zijn de kiezers van partijen met meer dan 60% negatief zou reageren:

• Timmermans: CDA, SP, NSC, VVD, BBB, PVV en FVD. Bij de laatste vier partijen is de score 80% of hoger.
• Wilders: CDA, VVD, SP, ChristenUnie, D66, PvdA/GroenLinks en Volt. Bij de laatste vijf partijen is de negatieve score 9% of hoger.

Besef bij deze twee grafieken dat de vier partijen waar Timmermans een score haalt van meer dan 50% positief nog maar op 19 zetels staan. En dat bij NSC-, VVD- en PVV-kiezers Timmermans slecht scoort.

De twee partijen waar Wilders het goed doet staan nu samen op 16 zetels. En bij kiezers van NSC, VVD en BBB scoort hij wat positiever dan Timmermans!

Kortom: het lijkt onwaarschijnlijk dat als de premierskeuze tijdens deze campagne hoog opgespeeld wordt dat dan Timmermans (PvdA/GroenLinks) nog een sterke sprint naar boven zal gaan maken.

Ten slotte de score van Mona Keijzer. Die staat er – net zoals de BBB – duidelijk slechter voor dan  begin september. Alleen als NSC – Omtzigt fors zou gaan dalen dan kan dat de electorale positie van BBB (en misschien Keijzer) verbeteren.

Een campagne periode kan voor verrassingen zorgen. Zeker in zo een instabiele periode als we nu leven met verschillende oorlogen, waarbij in de komende maand nog veel hevige gebeurtenissen kunnen plaatsvinden. Niet alleen op het slagveld daar, maar ook in onze samenleving. Ook de uitslagen van vandaag illustreren hoe sterk de polarisatie bij ons is.

Dus de kans op die driestrijd is nog steeds aanwezig, met op dit moment een wat sterkere positie voor NSC en VVD dan voor PvdA/GroenLinks.

Het is nog 74 dagen tot de verkiezingen. De Tweede Kamer is weer bij elkaar gekomen, de meeste verkiezingsprogramma’s zijn verschenen, een deel van de kandidatenlijsten ook.  Over exact een maand moeten de kandidatenlijsten zijn ingediend en begint de campagne echt.

Bij de Grand Prix heb je eerst een opwarmrondje, voordat de echte start plaats vindt. Zo kunnen we de periode waarin we nu zitten beschouwen.

De peiling van deze week verschil voor de meeste partijen niets van die van vorige week. Alleen zien we bij BBB een terugval van 2 zetels, na de stijging van 4 zetels van vorige week (direct na aankondiging van Mona Keijzer als premierkandidaat/nummer 2 op de lijst). De VVD stijgt 1 zetel en JA21 ook. (Die laatste partij daalde vorige week 2 zetels naar 1, maar zat toen al dicht bij de 2.)

Premierskeuze

Net zoals vorige week hebben we gevraagd wie men als premier zou willen als er uit drie gekozen kon worden. Daar zien we nu een duidelijk verschil met de uitkomst van vorige week. Keijzer stond toen 1, maar daalt naar de 3e plaats, en Yeşilgöz stijgt van 3 naar 1. De verschillen zijn niet zo groot, maar t.o.v. de vorige week zien we wel een duidelijke verschuiving.

In de onderstaande grafiek zijn de keuzes te zien van de kiezers van BBB, VVD en PvdA/GroenLinks bij PS2023 en van de kiezers van NSC op dit moment de vorige week vergeleken met deze week. Goed is te zien hoe de positie van Yeşilgöz versterkt is bij de kiezers van VVD, BBB en NSC en die van Mona Keijzer verzwakt. Het is niet duidelijk of dat komt doordat de vorige peiling binnen 24 uur na de aankondiging van BBB heeft plaatsgevonden of dat er de afgelopen week er gebeurtenissen waren die de positie van BBB wat heeft aangetast.

Het is goed te beseffen bij deze tabel dat van de kiezers van BBB bij PS2023 nog maar 50% aangeeft nu BBB te zullen stemmen en 30% NSC.  Huidige kiezers van NSC geven de voorkeur aan Keijzer, maar het verschil met Yeşilgöz word duidelijk kleiner.

De 5 grootste partijen

NSC

Sinds september 2021, toen Pieter Omtzigt als kamerlid alleen doorging, hebben we 8 keer gemeten was zijn electorale potentie was. 7 van de 8 keer kwamen we op een score uit tussen de 24 en 30 zetels. (De 46 die zes weken geleden in de publiciteit kwam was een meting van I&O ten behoeve van De Volkskrant. Een score, die vermoedelijk de totale potentie aangaf en niet de feitelijke score).

Een score tussen de 25 en 30 score lijkt een vrij harde uitgangspositie te zijn  dus van Pieter Omtzigt. De samenstelling en omvang van zijn lijst en de mogelijke premierkandidaat zou tot 9 oktober nog wat veranderingen kunnen betekenen, maar ik verwacht niet al te grote. Daarna begint de campagne (en de debatten, in welke vorm dan ook) en dan gaan zich krachten voordoen die er nu nog niet echt spelen. Omtzigt “wint” nu kiezers van veel partijen, maar dat houdt niet in dat die kiezers de partij, waar ze vandaan komen, dan ook hebben afgeschreven. Mocht zich tijdens de campagne een teleurstelling over/door Omtzigt voor gaan doen, dan kan het ook weer snel de andere kant op gaan.

VVD

Na het “vertrek” van Rutte heeft de VVD het voordeel van een politiek leider die in deze positie een “new kid on the block is”. De onvrede van veel VVD-kiezers over die partij, die in een regering zat met o.a. D66, zou zijn best eens als sneeuw voor de zon kunnen verdwijnen. Waarbij de VVD nog verder kan stijgen dan ze nu staan en in de buurt komen van de score van vorige keer (34). De achilleshiel van die partij zou kunnen zijn dat een deel van de VVD-kiezers niet wil dat de VVD na de verkiezing met PvdA/GroenLinks gaat regeren. Maar het lijkt erop dat ze dan bij BBB of NSC toch geen alternatief hebben,

PvdA/GroenLinks

Door de recente peiling van IPSOS (1Vandaag) bestaat het beeld dat deze combinatie na eind juli nu 7 zetels gedaald is (van 27 naar 20). Ipsos heeft tussen begin juli en begin september 2 metingen verricht met ieder ruim 1.000 ondervraagden. Wij hebben in die tijd 6 peilingen uitgevoerd met gemiddeld 5.000 ondervraagden.

Op basis van onze peilingen (en die in de maanden daarvoor) kunnen we stellen dat:

• De combinatie PvdA+GroenLinks amper meer zetels scoorde dan na PS2023 de beide partijen apart.
• Met Timmermans erbij behaalde de combinatie circa 3 zetels meer.
• NSC kost deze combinatie 2 tot 3 zetels
• De electorale kracht van de combinatie is iets verzwakt in de laatste tijd.

Per saldo staat PvdA+GroenLinks 2 zetels lager dan eind juni. Een daling van 7 zetels zoals Ipsos meldde zien wij dus niet.

De vraag is wel hoeveel de combinatie in de komende tijd nog kan stijgen. De ruimte naar boven lijkt niet erg groot te zijn. Wellicht dat het gedoe rondom de lijsttrekker bij de Partij voor de Dieren de combinatie in de kaart gaat spelen.

BBB

Deze partij heeft de meeste electorale last van NSC.  Zonder die partij zou BBB nu duidelijk boven de 20 zetels staan. De ontwikkelingen in de komende tijd rondom NSC en de premierkeuze kan voor de BBB zowel nog een flinke stijging als flinke daling kunnen betekenen.

PVV

Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 deed deze partij het veel beter dan bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 en 2023. Het onderwerp “immigratie/asiel” is voor PVV een electoraal aantrekkelijker issue dan klimaat of stikstof. Dat de PVV niet meer door de VVD wordt uitgesloten kan ook een andere dynamiek rondom die partij ten gevolge hebben. Het is onduidelijk of er toch nog een echte “strijd” ontbrandt wie de grootste gaat worden, en als dat wel gebeurt dan zal de PVV, net zoals de BBB daar electorale last van krijgen.

De overige partijen

Bij de overige partijen lijken er geen kandidaten te zijn om meer dan 10 zetels te behalen. Als er een stevige twee- of driestrijd komt wie de grootste wordt, zullen die kleinere partijen er nog meer onder lijden.

Groot verschil met vorige twee verkiezingen

Bij de verkiezingen in 2017 en 2021 waren er vier partijen nodig om een regering te vormen. Het lijkt erop dat het dit keer met drie partijen al zal kunnen. Het probleem is echter dat NSC nul zetels in de Eerste Kamer heeft, zodat daardoor de kans toch weer klein is dat er een regering met drie partijen zal komen.

En als men dan op dezelfde wijze als in 2017 en 2021 een dichtgetimmerd regeerakkoord zal worden geprobeerd te maken dan zou het best eens kunnen duren dat de formatie nog langer duurt dan de vorige record-formatie.

Onze peiling van deze week is een bevestiging van ons onderzoek van vorige week. Toen hebben we vastgesteld dat als Pieter Omtzigt met een eigen partij aan de verkiezingen zou mee doen hij 27 zetels zou halen en daarmee de grootste zou worden. Inmiddels heeft Omtzigt aangekondigd dat hij met Nieuw Sociaal Contract (NSC) aan de verkiezingen zal meedoen. Ook al bij eerdere peilingen rondom de potentie van een partij van Pieter Omtzigt gaven cijfers rond de 25 á 30 zetels. (De 46 zetels die steeds gemeld worden,was een onderzoek van I&O voor De Volkskrant. Maar dat was een cijfers, die fors hoger was dan wat wij in die tijd hebben gemeten).

Nu is de situatie niet meer hypothetisch, maar is reëel. En de komende tijd wordt het concreter met een lijst en een programma.

De score van vandaag ziet u hieronder. Daarbij vergelijken we de cijfers van de peiling van deze week met die van de vorige week. Dan is het duidelijk hoe groot de impact is van het deelnemen van die nieuwe partij.

Belangrijk is te beseffen dat zowel bij NSC als BBB er een fors aantal kiezers zijn, die deze partijen nog een kans geven op een stem. Bij NSC is naast de 19% die deze partij nu kiezen er nog 15% die de partij een goede kans geven. Bij BBB is het zo dat 9% de partij nu kiest en nog eens 15% die partij een kans geeft. Daar zitten onderlinge dubbeltellingen bij. Bij beide partijen geeft namelijk bijna de helft de andere partij ook een goede kans. Maar als we die eraf trekken dan zien we dus dat 28% NSC of BBB kiezen en nog eens 20% één van de twee partijen een kans geeft. Bij elkaar dus bijna de helft van alle Nederlanders!

Hoewel er natuurlijk nog veel kan gebeuren lijkt toch de kans groot dat twee “nieuwe” partijen (BBB beschouw ik dan ook als zodanig) vanuit 1 zetel stijgt naar een niveau van rond de 40 zetels. Waarbij het ook belangrijk is om te beseffen dat BBB in de Eerste Kamer 16 zetels heeft, terwijl PvdA/GroenLinks er 14 hebben en de VVD 10. Voor de regeringsvorming is dat een relevant gegeven.

Inzicht in de overgangen

De winnaars

De verschuivingen in het electoraat wordt weergegeven vanuit drie meetmomenten en gericht op de grote stijgers en dalers van dit moment.

Het startpunt is de vorige Tweede Kamerverkiezing, vervolgens de uitslag van onze Tweede Kamerpeiling rond Provinciale Statenverkiezngen van maart jl. en ten slotte de huidige peiling.

Eerst de drie “winnaars”van vandaag. De grafieken laten zien wat de kiezers gestemd hebben in 2021 van de huidige kiezers van die drie partijen

NSC krijgt een toestroom van kiezers van vrijwel alle partijen. CDA is de partij, die de meeste kiezers van 2021 aan deze partij verliest.

BBB stond begin april nog boven de 30 zetels. Maar ook de huidige score van 14 is een grote winst t.o.v. de ene zetel die in 2021 is behaald. De winst op het CDA, zoals die zich tijdens de Provinciale Statenverkiezingen manifesteerde, is fors lager, omdat NSC die groep kiezers grotendeels heeft “overgenomen”. De winst komt nu vooral van VVD en PVV.

PvdA en GroenLinks haalden samen 17 zetels bij de Tweede Kamerverkiezingen. Dat zijn er nu 7 meer.

Van de 17 zetels uit 2021 (PvdA+GroenLinks) komen nu bijna 14 terecht bij de nieuwe combinatie. Daarnaast komen er bijna 6 zetels bij van kiezers op D66 uit 2021. De winst van andere partijen is tot dusverre (nog?) beperkt.

De verliezers

Ten opzichte van de Tweede Kamerverkiezingen zijn er drie partijen die duidelijk verliezen: D66, CDA en VVD.  Het overzicht van die drie partijen laten we zien met een tussenstation: de peiling tijdens de Provinciale Statenverkiezingen. Op die manier kan goed getoond worden wat er na maart is gebeurd en met name het effect van de deelname van NSC.

Hieruit is goed op te maken hoe het CDA in twee fasen is weggezakt. Eerst rond de 7 zetels sinds de Tweede Kamerverkiezingen en vervolgen nog eens 4 gedaald na de val van het kabinet en de start van NSC.

D66 was tussen de Tweede Kamerverkiezingen en de Provinciale Statenverkiezingen gedaald van 24 naar 9 zetels. Inmiddels is D66 nog 2 zetels verder gedaald. Het verlies is met name gegaan naar PvdA/GroenLinks. Maar ook NSC heeft 4 zetels van D66 en BBB 1 zetel.

De VVD  staat nu op een verlies van 9 zetels. Maar al wel 7 zetels meer dan tijdens de Provinciale Statenverkiezingen. De VVD heeft na de val van het kabinet kiezers teruggekregen, die aanvankelijk al VVD hadden gestemd, maar tijdens het kabinet Rutte-4 naar andere partijen waren overgestapt of aangaven niet meer te weten welke partij te stemmen. NSC is niet zo een grote concurrent voor de VVD als NSC dat is voor CDA en BBB.

De komende drie maanden kunnen er zeker nog forse verschuivingen plaatsvinden. Maar de verkiezingen van 22 november a.s. zouden wel eens de Tweede Kamerverkiezing kunnen gaan worden met de grootste zetelverschuivingen. Het record waren de verkiezingen van 2002 waarbij er 46 zetels van partij verschoven (dus totaal 92 zetels die bij een andere partij kwamen). Bij de peiling van vandaag verschuiven er 51 zetels (in totaal 102).